مقاله تجلی وحدت و كثرت در هنر اسلامی

«هنر اسلامی نمودار همان مفهومی است كه از نامش برمی آید، بدون هیچ ابهام و تردیدی. هنر اسلامی بیرونی ترین و ملموسترین چهره اسلام است». (بروكهارت، 1365، 16)

اندیشه اسلامی بعد از گذشته دو سده، هنری با خصوصیات ویژه و منحصر به فرد به جهان عرضه كرده كه خصوصیات آن برای قرنها پایدار مانده و روز به روز شكوفاتر و درخشانتر شده است. این خصوصیات تا زمانی كه وحدت وجود داشت تداوم یافت. این هنر وحدت را در هماهنگی جستجو می كرد و هماهنگی چیزی جز كثرت در وحدت نبود. وحدت زیربنای همه چیز بود و وحدت و هماهنگی به كمك هندسه، وزن و نور جلوه گر می شد. در روند چنین اندیشه ای بود كه هنر اسلامی از سده های 13-12 ق در تمامی سرزمینهای اسلامی، از نظر ساختار و تزیین، از الگوی واحدی پیروی كرد و آن را تداوم بخشید. ویلسون، 1377، ص 4

خطوط یك سلسله معانی در ذهن ایجاد می كنند، یك خط عمودی در حقیقت سمبلی است از متعالی شدن و بالا رفتن، یك خط افقی سمبلی است از سكون و به اصطلاح بی حركت بودن. مقدار این خطوط به اضافه خطوط مایل كه عبارت از حركاتی است كه به حقیقت به یكی از این سوها باید برود، با هم در هنر اسلامی تبادل دارند.

اگر یك خطی از چهل و پنج درجه، رو با پائین بیاید حركت افولی است، و اگر از چهل و پنچ درجه بیشتر باشد و رو با بالا برود، حركتی است كه می خواهد به جهت صعود برگردد.مجموعة این‌ها دریك هنراسلامی به‌اضافةخطوط مدور و متحركت، به صورت بسیار متعالی تركیب شده است.  

زبان و بیان در هنر معماری اسلامی (هنر مجرد)

هنر اسلامی «هنر آبستره» است. یعنی آن هنر اسلامی كه در حقیقت در همه جای دنیا یك رنگ دارد و یك نقش دارد و گفتیم قابل شناخت هست، «هنر مجرد» است، «هنر انتزاعی» است كه طبیعت در آنجا به صورت مدل قطعی مورد توجه نبوده، بلكه طبیعت نشانه است و نقاش هم نشانه را به كار برده است.

هنر اسلامی به این علت هنر آبستره شده است كه توجه را از كثرت به وحدت كه همان معنای توحید باشد كه ذكر كردیم بیاورد.

به عنوان مثال؛ «اسلیمی» یك نقش مجرد است. یعنی نقشی است كه از عالم انتزاع پیدا كرده است. ظاهر و تصویر یك چیز مادی نیست، بلكه نشانه ای است برای اینكه توجه را به یك مطلبی كه ماوراء این نشانه است جلب كند.

«هنر اسلامی» كه «هنری آبستره» است توجه را به عكس، از كثرت به وحدت می آورد. یعنی  در داخل مسجد، نقش انسان به این علت نیامده است كه توجه شما به آن نقش جلب نشود و تنها عبادت خدا را انجام دهید. اتمسفر مسجد طوری است كه انسان كمی لطیف تر شده و متوجه یك نكته دقیق می گردد كه همان كلمة «لااله الا الله» است. و مهری كه به هنر اسلامی، خورده است، مهر وحدت است. (حاج قاسمی و نوایی، 1366، 213-212)

نقوش هندسی، یادآور فقر ذاتی انسان

طرحهای هندسی كه به محو بارزی وحدت در كثرت و كثرت در وحدت را به نمایش می دهد، همراه با نقوش اسلیمی كه نقش ظاهری گیاهی دارند، آن قدر از طبیعت دور می شوند كه ثبات را در تغییر نشان می دهند و فضای معنوی خاصی را ابداع می نمایند كه رجوع به عالم توحید دارد. این نقوش و طرحها كه فاقد تعینات نازل ذی جان هستند، آدمی را به واسطه صور تزیینی به فقر ذاتی خویش آشنا می كنند. (مددپور، 1374 ص 135)

بیشتر رشته های هنر اسلامی از چین گرفته تا اسپانیا با وجود بسیاری و كثرت مصالح و گوناگونی شكلها و سبكهای مورد استفاده از لحاظ فكری و نظری و تركیب شكلها به هم پیوسته و واحد است. تقلید از طبیعت در فرهنگ اسلامی پایگاه برجسته ای ندارد. از اینروست كه گسترش دیدگاهی یگانه و واحد در تركیب هنر تزئینی انتزاعی و جدا از ماده و طبیعت پدیدار شده است كه جهان را متعالی می نماید و از طبیعت پیروی كامل نمی كند. (السعید و پارمان، 1363، 14)

نقوش در هنر اسلامی

دو عامل در «هنر اسلامی» خیلی مهم است. این دو عامل یكی عامل «نقشهای هندسی» و دیگری عامل «نقش پیچك» است.

دنیای ما، این دنیای «سمبلیك» كنونی، از «ریتم» و از «حركت» تشكیل شده داست، آن نقش هائی كه در رسمی سازی و مقرنس بندی، وجود دارد در ایجاد سطوح هندسی بكار رفته است و مسلمان ها این فن را به نهایت رساندند، كه نظیر آن را در جاهای دیگر دنیا (مگر تا انداره ای در هنر بیزانس) سراغ نداریم.

فصل 2

نماد و مفاهیم آن

بررسی واژه نماد

سه واژه نماد و رمز و سمبول، به یك معنا دلالت دارد كه نما در فارسی و رمز در عربی و سمبول نیز در لاتین بكار می رود و معنی دقیق تر آن به شرح زیر است:

نماد:

1- نشانم، علامت، رمز، اشاره، رقم، نشانی، نمونه 2- معنی مجازی كیش، عقیده، اعتقاد، نامه، نشانه خویشاوندی و همبستگی 3- پند و مثل و كنایه 4- نمایش به وسیلة علائم رمزی (فرهنگ آریانپور، مادة نماد)

-   نشانه، علامت، نشان، نماینده، نمونه، رمز، شبه، صورت، علامت و اشاره ای كه درروی سكه های قدیم نشانه و محل ضرب آن است. (فرهنگ نفیسی – ذیل همین ماده)

-   شیئی یا موجودی مجرد و اسم معنی است. نشانه و علامت. مظهر، نشانه قراردادی اختصاری (فرهنگ معین، ذیل همین ماده)